จากภาพที่ 1 สมาชิกวงดนตรีแคนประยุกต์วัดโพธิ์ทองเจริญ ตำบลพลับพลาไชย มีจำนวนผู้บรรเลงขึ้นอยู่กับความสมัครใจของสมาชิก และมีความรักในการบรรเลงดนตรีประเภทวงแคนประยุกต์
มีเครื่องดนตรีแคน และพิณเป็นเครื่องดนตรีบรรเลงทำนองหลัก และเครื่องประกอบจังหวะอื่น ๆ ตามที่หาได้ง่ายในท้องถิ่น และโดยทั่วไปอย่างเช่น กลองสองหน้า ฉิ่ง ฉาบ กรับ และคาวเบล (Cowbell)

 

2. ความเป็นมาของวัฒนธรรมดนตรีแคนในอำเภออู่ทอง จังหวัดสุพรรณบุรี

เมื่อกล่าวถึงวงดนตรีแคนในพื้นที่อำเภออู่ทอง จังหวัดสุพรรณบุรี โดยมีวงดนตรีที่เป็นที่รู้จักกันในวงแคนประยุกต์จากตำบลบ้านดอนคาที่มีชื่อเสียง เนื่องจากเป็นชุมชนที่มีกลุ่มชาติพันธุ์ลาวเวียงที่อพยพมาจากเวียงจันทน์ และมาตั้งถิ่นฐานโดยได้มีการสืบทอดวัฒนธรรมประเพณีดั้งเดิมของตนเองอย่างต่อเนื่อง รวมถึงวัฒนธรรมดนตรีลาวเวียงจันทน์ที่มีเครื่องดนตรีแคน เป็นอัตลักษณ์ของวัฒนธรรมดนตรีลาว แพร่ขยายมายังพื้นที่อำเภออู่ทอง จังหวัดสุพรรณบุรี ถึงแม้ว่ายุคสมัยที่มีความเปลี่ยนแปลงไปทางสังคมและวัฒนธรรม
เริ่มมีการผสมกลมกลืนของวัฒนธรรม และวิถีของชาวลาวเวียงที่อยู่ในตำบลบ้านดอนคาก็ตาม แต่ด้วยความ
มีอัตลักษณ์ทางสังคมวัฒนธรรมที่คงไว้อย่างเข้มแข็ง เริ่มมีการปรับตัวของวงดนตรีเพื่อรับใช้ชุมชน และการเปลี่ยนแปลงไปของรูปแบบประเพณี สังคม และวัฒนธรรมในปัจจุบัน ทำให้ดนตรีแบบลาวเวียงที่มีเครื่องดนตรีแคนบรรเลงเป็นหลัก ได้มีการประยุกต์วิธีการบรรเลงแบบใหม่ และนำเครื่องดนตรีตามยุคสมัยมาบรรเลงจนเรียกว่า วงแคนประยุกต์ ประกอบไปด้วย แคน พิณ ฉิ่ง ฉาบ กรับ และกลองสองหน้า เพื่อสร้างความสนุกสนานในกิจกรรมประเพณีต่าง ๆ ของชุมชน อีกทั้ง วงแคนประยุกต์ตำบลบ้านดอนคา มีจำนวนหลายวงและมีฝีมือในการบรรเลงที่ทำให้เกิดเป็นอาชีพและถูกว่าจ้างไปบรรเลงในงานอื่น ๆ ได้อย่างกว้างขวางจนกระทั่งถึงปัจจุบัน[3]

จากความเข้มแข็งของดนตรีแคนประยุกต์ของตำบลบ้านดอนคา อำเภออู่ทอง จังหวัดสุพรรณบุรี
ยังได้มีวัฒนธรรมดนตรีแคนในอีกพื้นที่หนึ่ง คือพื้นที่ตำบลพลับพลาไชย อำเภออู่ทอง จังหวัดสุพรรณบุรี
ซึ่งมีอาณาเขตของตำบลอยู่ติดตำบลบ้านดอนคา รวมถึงมีการอาศัยอยู่ของชาวชาติพันธุ์ลาวเวียงในพื้นที่ตำบล  พลับพลาไชยเช่นเดียวกัน จากข้อมูลในเอกสารแผนพัฒนาท้องถิ่น (พ.ศ. 2561-2565) ขององค์การบริหารส่วนตำบลพลับพลาไชย พบว่ามีการระบุภาษาถิ่นที่ใช้ในพื้นที่ดังกล่าวคือ ลาวเวียงจันทน์[4] (องค์การบริหารส่วนตำบลพลับพลาไชย, 2562, น.9) ทั้งนี้ คนในพื้นที่ของตำบลพลับพลาไชยมักเรียกตนเองว่า ลาวบ้านขาม รวมถึงการพัฒนาวงดนตรีแคนวัดโพธิ์ทองเจริญ ในตำบลพลับพลาไชย ให้มีรูปแบบของการบรรเลง และรูปแบบของวงดนตรีเป็นของตนเอง จึงใช้ชื่อวัฒนธรรมเป็นของตนเองว่า “วัฒนธรรมลาวบ้านขาม”[5]

วัฒนธรรมดนตรีและการบรรเลงวงแคนประยุกต์ของตำบลพลับพลาไชย มีความคล้ายคลึงกันกับวัฒนธรรมดนตรีและวงดนตรีแคนประยุกต์ของตำบลบ้านดอนคา แต่ทั้งนี้ คนในพื้นที่รวมถึงผู้นำชุมชนของอำเภอพลับพลาไชยต่างต้องการที่จะผลักดันให้วัฒนธรรมดนตรีและวงดนตรีแคนประยุกต์ของตนเองมี  อัตลักษณ์และคงอยู่สืบทอดต่อกันมา โดยทำการบรรเลงและฝึกซ้อมอยู่ที่วัดโพธิ์ทองเจริญ หรือเดิมเรียกว่าวัดบ้านขาม ซึ่งมีความเป็นมาจากเดิมเป็นเพียงวัดเล็กๆร้างมาตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยาแตก จนชาวบ้านล้านช้างหลวงพระบางมีการอพยพถิ่นฐานมาอาศัยใต้ร่มพระบรมโพธิสมภารในสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช
โดยอาศัยอยู่ร่วมกันเป็นกลุ่มและตั้งเป็นหมู่บ้านขึ้น โดยมีการบูรณะวัดร้างเพื่อใช้ทำกิจกรรมทางศาสนา
และเป็นที่ยึดเหนี่ยวจิตใจของชาวบ้าน และตั้งชื่อว่า วัดบ้านขาม โดยมีพระภิกษุจาริกธุดงค์มาจากเวียงจันทน์ ชื่อ      พระอาจารย์พู มาจำพรรษาเป็นองค์แรก ขึ้นทะเบียนเป็นวัดในคณะสงฆ์ไทย เมื่อปี พ.ศ. 2447 โดยมีชื่อใหม่  ว่า วัดโพธิ์ทองเจริญ เพราะมีต้นโพธิ์มีใบสีเหลืองเกิดขึ้นเองตามธรรมชาติ ได้รับพระราชทานวิสุงคามสีมา เมื่อปี พ.ศ. 2471 ได้รับแต่งตั้งเป็นหน่วยอบรมประชาชนประจำตำบลพลับพลาไชย (อปต.)
เมื่อปี พ.ศ. 2525 ได้มีการพัฒนาบูรณปฏิสังขรณ์ ก่อสร้างเสนาสนะเรื่อยมา โดยอดีตเจ้าอาวาสและเจ้าอาวาสรูปปัจจุบัน ด้วยความร่วมมือร่วมใจของขาวบ้านขาม และผู้ศรัทธาในพระพุทธศาสนา เจ้าอาวาสปัจจุบันคือ พระครูภาวนาโพธิวงศ์ สุหชฺโช[6]

จากการที่วัดเป็นศูนย์รวมจิตใจของชาวบ้านในพื้นที่ตำบลพลับพลาไชย จึงทำให้วงดนตรีแคนประยุกต์ได้เข้ามาบรรเลงและฝึกซ้อมกันในวัดโพธิ์ทองเจริญ อีกทั้งท่านพระครูภาวนาโพธิวงศ์ สุหชฺโช ในสมัยก่อนภายหลังจากสึกจากการเป็นสามเณรตอนอายุ 14 ปี ได้เห็นครูดวงตา (ผู้บรรเลงแคนวัดโพธิ์ทองเจริญ) ซึ่งเป็นนักเป่าแคนในพื้นที่ตำบพลับพลาไชย การเห็นการเป่าแคนเป็นต้นแบบที่น่าสนใจ แล้วเกิดความสนใจและอยากจะฝึกเป่าแคน ถึงแม้ตนเองจะมีพื้นฐานการเป่าแคนอยู่แล้ว ภายหลังจึงได้เดินทางไปศึกษาการเป่าแคนและการลำที่จังหวัดขอนแก่น จากนั้นย้ายไปเรียนเป่าแคนที่จังหวัดร้อยเอ็ด จนภายหลังกลับมาที่ตำบลพลับพลาไชย แล้วจึงได้บวชเป็นพระ จนมาเป็นเจ้าอาวาสอยู่ที่วัดโพธิ์ทองเจริญในปัจจุบัน[7] ด้วยเหตุนี้ ท่านจึงได้มีความสนใจและสนับสนุนวัฒนธรรมดนตรีวงแคนประยุกต์ของตำบลพลับพลาไชย โดยให้สถานที่ในการฝึกซ้อมและบรรเลงอยู่ที่วัดโพธิ์ทองเจริญมาจนถึงปัจจุบัน

 

3. บทบาทหน้าที่การบรรเลงวงแคนประยุกต์ของตำบลพลับพลาไชย

       วงดนตรีแคนวัดโพธิ์ทองเจริญ ตำบลพลับพลาไชย มีหน้าที่ในการบรรเลงตามงานประเพณีต่าง ๆ ของชุมชน อาทิ งานประเพณีสงกรานต์ แห่เทียนพรรษา สรงน้ำพระ และงานปริวาสกรรมที่มีเป็นประจำทุกปี[8] โดยจากเดิมที่เรียกว่า “วงดนตรีแคน” ไม่มีคำว่าประยุกต์ เนื่องจากใช้ในการบรรเลงทำนองเพลงพื้นบ้านเพียงอย่างเดียว และใช้เครื่องดนตรีเพียงไม่กี่ชิ้น แต่ในปัจจุบัน ได้มีการเปลี่ยนแปลงรูปแบบการบรรเลงที่แตกต่างกันไปให้ทันต่อยุคสมัย ที่เรียกว่า “วงแคนประยุกต์” โดยนำเครื่องดนตรีแคน พิณ ฉิ่ง ฉาบ กรับ และกลองสองหน้า มาบรรเลงร่วมกัน ทั้งบทเพลงพื้นบ้าน บทเพลงไทย-ลูกทุ่ง หมอลำ โดยมีการใช้เครื่องขยายเสียงไฟฟ้าช่วยให้เสียงมีความดังมากขึ้นตามความเหมาะสมของการใช้งาน และในสถานที่ต่าง ๆ

ลักษณะการบรรเลงของวงแคนประยุกต์จะทำการบรรเลงบทเพลงทุกรูปแบบ โดยเฉพาะเพลงยุคใหม่ประเภทเพลงลูกทุ่งที่เป็นแม่ไม้เพลงไทยจากศิลปิน สุรพล สมบัติเจริญ ไวพจน์ เพชรสุพรรณ รุ่งเพชร แหลมสิงห์ และชาย เมืองสิงห์ เป็นต้น นอกจากบทเพลงลูกทุ่งที่นำมาใช้ในการบรรเลงแล้ว ยังมีบทเพลงพื้นบ้านที่เป็นที่นิยมหลัก ๆ มีแม่แบบของทำนองที่เรียกว่า “ลายแคน” คำว่าลาย ในความหมายของอาจารย์กีระติวจน์ ธนภัทธุวานันท์ ให้ความหมายของคำว่า ลาย เป็นคำที่แสดงถึงลักษณะเฉพาะที่มีความแตกต่างกันไปของท่วงทำนองเดิมเพลงเดิมหรือระดับเสียงเดิมของแคนทั้งหมดที่มีอยู่ ซึ่งส่วนที่แตกต่างไปจากเดิมจะมีชื่อเรียกเฉพาะเพื่อให้ทราบถึงความแตกต่างไปจากเดิม เช่น ลายสุดสะแนน ลายลมพัดพร้าว ลายแมงภู่ตอมดอกไม้ เป็นต้น[9]

เพลงพื้นบ้านที่มีท่วงทำนองของลายแคนที่มีการบรรเลงอยู่ในวงแคนประยุกต์วัดโพธิ์ทองเจริญ
ตำบลพลับพลาไชย มีลายแม่แบบที่ใช้บรรเลงลายต่าง ๆ มีดังนี้

ลายอ่านหนังสือใหญ่ เป็นลายทำนองแคนที่ใช้บรรเลงประกอบพิธีกรรมทางศาสนา
โดยมีการบรรเลงเดี่ยวแคนในทำนองลายอ่านหนังสือใหญ่ บรรเลงคลอประกอบกับการอ่านคัมภีร์ อ่านตำรา       บทสวด บทคาถา หรือการร่ายคาถาไปโดยที่หมอแคนจะเป่าลายอ่านหนังสือใหญ่ประกอบเข้าด้วย เพราะลายอ่านหนังสือใหญ่ เป็นลายที่ฟังแล้วทำให้เกิดความรู้สึกถึงความศรัทธา ทำให้มีสมาธิ หรือฟังแล้วเกิดอารมณ์ที่ห้าวหาญ ขึ้นอยู่กับอารมณ์และสถานการณ์ของผู้ฟัง[10]

ลายสุดสะแนน มีลักษณะของลายที่มีทำนองสนุกสนาน เร้าใจ มีจังหวะกระชับใช้ประกอบการลำทางสั้น (ลำกลอน) สำหรับหมอแคน[11] คำว่า สุดสะแนน เป็นคำที่เพี้ยนมาจากคำว่าสายแนน เป็นภาษาพูดของคนอีสาน หมายถึง การมีเยื่อใย มีความผูกพันต่อกัน ซึ่งลายสุดสะแนนถือเป็นลายแม่แบบ ลายครูที่มีความไพเราะ

ลายเต้ย เป็นลายเบ็ดเตล็ด คำว่าเต้ย หมายถึงการเกี้ยวพาราสีของหนุมสาว มีอารมณ์สนุกสนาน ประกอบไปด้วย 4 ทำนอง ได้แก่ เต้ยธรรมดา เต้ยหัวโนนตาล เต้ยโขง และเต้ยพม่า

ลายเซิ้ง ใช้ประกอบพิธีกรรมเซิ้ง เช่น เชิ้งแห่นางแมว เซิ้งบั้งไฟ เป็นลายดนตรีประกอบคำร้องเซิ้ง ร้องประกาศ หรือร้องบอก

จากลักษณะของแม่แบบทำนองลายทำนองแคนแม่แบบดังกล่าว  ยังมีอีกหลายลาย ที่ใช้ในการบรรเลงในบทเพลงพื้นบ้านของวงแคนประยุกต์วัดโพธิ์ทองเจริญ ตำบลพลับพลาไชย โดยการเลือกนำทำนองมาบรรเลงให้เหมาะสมกับสถานการณ์และโอกาสของงาน โดยขึ้นอยู่กับปฏิภาณของผู้บรรเลงว่าจะเลือกใช้บทเพลง และลายใดมาใช้ในการบรรเลงได้อย่างเหมาะสม จึงทำให้เห็นได้ว่าลักษณะของการบรรเลงวงแคนประยุกต์ มีการผสมผสานระหว่างวัฒนธรรมของชาติพันธุ์ รวมไปจนถึงการปรับเปลี่ยนรูปแบบการบรรเลงตามยุคสมัยเพื่อความอยู่รอดของวงแคนประยุกต์เพื่ออนุรักษ์และสืบสานต่อ และเพื่อการสร้างอาชีพให้กับ
นักดนตรีในวง ถึงแม้ว่ารูปแบบการบรรเลงจะมีความคล้ายคลึงกันกับวงดนตรีแคนในพื้นที่ใกล้เคียง
แต่ชาวบ้าน ผู้นำชุมชน และหน่วยงานในพื้นที่ ต่างให้การสนับสนุนและผลักดันให้วงแคนประยุกต์วัดโพธิ์ทองเจริญได้มีการสืบทอดและอยู่คู่ประเพณีของตำบลพลับพลาไชยต่อไปอย่างยั่งยืน

 

4. ประเด็นปัญหาที่พบของวงดนตรีแคนวัดโพธิ์ทองเจริญ

เนื่องจากวงดนตรีแคนประยุกต์ในพื้นที่ตำบลพลับพลาไชย ยังไม่ถูกเผยแพร่และเป็นที่รู้จักมากนัก เนื่องจากมีพื้นที่ติดกับตำบลบ้านดอนคา ที่มีวงแคนประยุกต์ที่มีชื่อเสียงมากกว่า 10 วง ลักษณะของการจ้างงานบรรเลงทั้งในและนอกพื้นที่ตำบลพลับพลาไชย มักว่าจ้างวงแคนประยุกต์จากตำบลบ้านดอนคามากกว่า เนื่องจากสามารถติดต่อได้ง่าย วงดนตรีแคนประยุกต์เป็นที่รู้จักโดยทั่วไป และได้รับการสนับสนุนด้านการเผยแพร่และให้อาชีพกับวงดนตรี โดยการสนับสนุนให้บรรเลงในงานบุญ และพิธีกรรมต่าง ๆ ของท้องถิ่นตนเองและใกล้เคียง ดังนั้น ประเด็นปัญหาที่เกิดขึ้นของวงดนตรีแคนวัดโพธิ์ทองเจริญ ตำบลพลับพลาไชย
มีประเด็นปัญหาที่สำคัญดังต่อไปนี้

4.1 วงดนตรีแคนวัดโพธิ์ทองเจริญยังไม่เป็นที่รู้จักกันอย่างแพร่หลาย โดยจากการศึกษาข้อมูลด้านการเผยแพร่และประชาสัมพันธ์จากหน่วยงานในพื้นที่ทางอินเทอร์เน็ต ยังไม่ปรากฏพบภาพหรือผลงานการบรรเลงของวงดนตรีแคนวัดโพธิ์ทองเจริญ โดยเฉพาะภาพกิจกรรมงานบุญของตำบลพลับพลาไชย ที่ไม่ปรากฏว่ามีวงดนตรีแคนประยุกต์วงดังกล่าวร่วมบรรเลงในงานเหล่านั้น

4.2 เยาวชนในพื้นที่ไม่ให้ความสนใจในการสืบทอดการบรรเลง เนื่องจากบทบาทการบรรเลงของวงแคนประยุกต์มักใช้ในการบรรเลงประกอบงานพิธีทางศาสนา งานประเพณีท้องถิ่น โดยมีเพียงวัยผู้ใหญ่และวัยผู้สูงอายุบรรเลงวงดนตรีแคนให้เห็นตามงาน จึงทำให้เยาวชนมองเห็นว่าเป็นวงดนตรีสำหรับผู้สูงอายุเท่านั้น และเยาวชนขาดความสนใจ และขาดแรงจูงใจในการที่อยากจะมาบรรเลง

4.3 ถึงแม้สถานศึกษาได้เคยใช้กระบวนการของการนำการบรรเลงแคนเข้าไปในหลักสูตรของสถานศึกษาในระดับประถมศึกษา แต่ก็ไม่สามารถที่จะทำให้เยาวชนได้เรียนรู้ต่อยอดไปสู่การบรรเลงในระดับที่ออกงานได้ เมื่อต้องจบการศึกษาไป ก็จะไปเรียนต่อในระดับที่สูงขึ้น ก็จะทำให้ไม่ได้ฝึกฝนการบรรเลงแคนอีก

จากประเด็นปัญหาที่พบของวงดนตรีแคนวัดโพธิ์ทองเจริญดังกล่าว เป็นเพียงประเด็นปัญหาหลักที่สำคัญ และมีผลต่อเนื่องไปสู่ปัญหาของการไม่มีผู้สืบทอดการบรรเลง และความพยายามหาแนวทางแก้ไขปัญหาโดยความร่วมมือของหน่วยงานท้องถิ่น วัด และชาวบ้านในพื้นที่ในการที่จะส่งเสริม สนับสนุน อนุรักษ์ และหาผู้สืบทอดนั้น แต่ยังไม่เกิดผลลัพธ์ให้เห็นเท่าที่ควร ดังนั้น ประเด็นปัญหาดังกล่าวมานี้ เกิดจากข้อมูลที่ได้จากการสอบถาม สัมภาษณ์ การศึกษาและสำรวจข้อมูลของนักศึกษาในกระบวนการวิศวกรสังคม จึงได้มาซึ่งประเด็นปัญหาดังกล่าว แล้วจึงนำมาคิดวิเคราะห์เพื่อหาแนวทางการแก้ไขปัญหาต่อไป

5. บทสรุป และแนวทางแก้ไขปัญหา

บทสรุปของปัญหาดังกล่าว เริ่มต้นที่การสร้างนวัตกรรมแผนการจัดตั้งชมรมวัฒนธรรมลาวบ้านขาม จากการจัดเวทีเสวนาแลกเปลี่ยนด้านการหาแนวทางจัดตั้งชมรม ได้รับความเห็นชอบจากผู้ที่เกี่ยวข้องกับชุมชน อาทิ หน่วยงานองค์การบริหารส่วนตำบลพลับพลาไชย วัดโพธิ์ทองเจริญ ผู้บริหารสถานศึกษาผู้นำชุมชน และกรรมการโรงเรียนผู้สูงอายุ ร่วมกันออกแบบโครงสร้างของชมรม โดยจะนำไปหารือเรื่องการสรรหาและแต่งตั้งคณะกรรมการชมรม โดยมีที่ปรึกษาคือเจ้าอาวาสวัดโพธิ์ทองเจริญ และนายกองค์การบริหารส่วนตำบลพลับพลาไชย และวิทยาลัยการดนตรี มหาวิทยาลัยราชภัฏบ้านสมเด็จเจ้าพระยา เป็นผู้ประสานการจัดตั้งชมรม และออกแบบกิจกรรมการดำเนินงานให้กับชมรมต่อไป