บทนำ

ปัจจุบัน งานวิชาการไม่อาจปฏิเสธถึงการ “มีอยู่” ของความหมายดนตรี (musical meaning) แต่เมื่อต้องอธิบายถึงการมีอยู่นั้น กลับเป็นเรื่องยากและยังคงเกิดข้อโต้แย้ง ประเด็นนี้ยังคงท้าทายนักวิชาการปัจจุบันในการค้นหาข้อสรุปที่มีประสิทธิภาพและครอบคลุมตัวแปรต่าง ๆ ในการสื่อความหมายของดนตรี จึงนำไปสู่การให้ความสนใจถึงการให้ความหมายดนตรีผ่านทางความรู้สึกของมนุษย์ผู้รับรู้และมีปฏิกิริยาตอบสนองต่อดนตรีนั้น ๆ และคุณภาพเชิงสุนทรียะของดนตรีที่ปรากฏการถ่ายทอดได้ด้วยกระบวนการทางภาษา

ปรากฏการณ์ทางภาษา ได้แสดงให้เห็นถึงความสนใจต่อคุณภาพเสียงดนตรีด้วยการบัญญัติ “คำดนตรี” ไม่ว่าจะเป็นกระบวนการขนานนามสิ่งรูปธรรมรวมถึงนามธรรมด้วยคำเฉพาะ ย่อมพบได้ในทุกวัฒนธรรมดนตรีทั่วไปของโลก  ในดนตรีไทยปรากฏคำศัพท์ดนตรีจำนวนหนึ่ง ที่มีลักษณะการให้รายละเอียดของคุณภาพเสียงเป็นการจำเพาะ  ปรากฏใช้สื่อสารกันในหมู่นักดนตรีไทย เหล่านี้อาจสันนิษฐานได้ว่าเป็นปรากฏการณ์ทางธรรมชาติของมนุษย์ที่มีต่อดนตรีของตน และปรากฏการณ์ที่เกิดขึ้นนั้นเป็นการประสานงานกันระหว่างภาษากับดนตรีที่สะท้อนซึ่งกันและกัน  ในความเห็นของผู้เขียน “หากพบว่าคำศัพท์ทางดนตรีสื่อถึงคุณภาพเชิงลึกในเสียงดนตรี ย่อมแสดงถึงมโนทัศน์ของคนที่มีต่อเสียงดนตรีนั้นลึกซึ่งด้วยเช่นกัน”  ฉะนั้นอาจกล่าวได้ว่า  ภาษาเป็นเครื่องมือสำคัญในการสื่อสารสาระดนตรี  ฉะนั้นการพิจารณาสาระดนตรีจากคำศัพท์เฉพาะจึงเป็นการสะท้อนความคิดผ่านการเลือกสรรและน้อมรับปรับใช้มาจนถึงปัจจุบัน ในทัศนะของผู้เขียน ภาษาพูดหรือคำศัพท์ดนตรี จึงเป็นสิ่งสะท้อนถึงมโนทัศน์และผลของการรับรู้ของคนที่มีต่อดนตรีได้เป็นอย่างดี

ออนโนมาโทเพีย (Onomatopoeia)

ออนโนมาโทเพีย หมายถึง ลักษณะทางภาษาที่สร้างคำจากการเลียนเสียงธรรมชาติ [1] ภาษาที่อยู่ในแนวคิดออนโนมาโทเพียนี้ปรากฏในทุกภาษา มีความโดดเด่นด้านลักษณะเสียงคำที่ละม้ายกับสิ่งที่ต้องการสื่อถึง ตัวอย่างกรณี ภาษาถิ่นภาคอีสาน “ฟ้าแจ้งจ่างป่าง” หรือภาคกลาง“ฟ้าสว่างโร่” หมายถึง “ท้องฟ้ามีความสว่างอย่างมากจนสามารถส่งผลกระทบต่อประสาทรับรู้ของดวงตา” โดยคำขยาย (คำวิเศษณ์) “จ่างป่าง” และ “โร่” ในวลีตัวอย่าง คือคำ ออนโนมาโทเพีย หรือกรณีศัพท์ภาษาอังกฤษ “ก๊อดซิป” (gossip) หมายถึงการ ซุปซิบนินทา หรือ “กิ๊กเกอ” (giggle) หมายถึง อาการหัวเราะ “คิกคัก” เป็นต้น เหล่านี้เป็นคำที่ใช้สื่อสารความรู้สึกด้านระดับความเข้มข้นหรือระดับผลกระทบของปรากฏการณ์ต่าง ๆ ดูเหมือนว่าปรากฏการณ์นี้ ส่อเค้าว่าเป็นคุณสมบัติสากล (universality)

นอกจากนี้มีคำบางชนิดสมควรนำมากล่าวถึงเพื่อเปรียบเทียบกับคำออนโนมาโทเพียถึงลักษณะที่แตกต่างกัน คือ “การฮัม” (“hum”) เนื่องจากพยางค์ฮัมไม่ได้สร้างขึ้นจากการเลียนเสียง ถึงแม้ว่าจะมีคุณสมบัติของเปล่งเสียงสัมพันธ์กับโน้ตต่าง ๆ ในทำนองก็ตาม การฮัม (hum) ที่เป็นการรู้จักกันโดยทั่วไป คือ การเปล่งเสียงจากลำคอในลักษณะปิดปากแล้วเปล่งเสียงออกเป็นเสียงนาสิกจนสั่นสะเทือนช่วงคอและศีรษะ พยางค์ที่ใช้ออกเสียงซ้ำโดยเปลี่ยนระดับเสียงให้แตกต่างกันจนสามารถเปล่งเสียงเป็นทำนองได้ ซึ่งสันนิษฐานว่ามีที่มาจากพยางค์ “ฮัม” (“hmm”) เสียงฮัมอาจมีลักษณะเป็นพยางค์หรือคำก็ได้ ด้วยการสร้างพยางค์ที่ไม่มีความหมาย (meaningless syllable) ขึ้นมาเพื่อขับร้อง ตัวอย่างกรณี scat singing เป็นการขับร้องลักษณะด้น (vocal improvisation) โดยเนื้อร้องเป็นพยางค์ที่ไม่มีความหมายทั้งสิ้น
เช่น “บ๊อบบ๊อบบีดูบีดูบีดูบี” [2] ซึ่งคล้ายคลึงกับการฮัมทำนองเพลงไทยด้วยการออกเสียงพยางค์ “นอย” เพื่อใช้เป็นพยางค์ออกเสียงให้โน้ตแต่ละตัวสามารถเปล่งเสียงให้สูง-ต่ำ สั้น-ยาวไปตามเสียงดนตรีจริงได้ เช่น “น้อยนอย-นี้นอยนอยหน่อย-นอย” (ตัวอย่างการฮัมเพลงเขมรไทรโยค) หรือกรณีการร้องเกริ่นลำนำในหมอลำวัฒนธรรมพื้นบ้านอีสาน ใช้พยางค์ “โอ” วาดลวดลายลักษณะเอื้อนไปกับเสียงคลอของแคนโดยปราศจากคำที่มีความหมายใด ๆ รวมทั้งพยางค์ในการเอื้อน (vocalization) ของการขับร้องไทย “เออ” ที่ดำเนินทำนองร่วมกับคำร้อง ก็แสดงลักษณะร่วมอย่างเดียวกัน ฉะนั้น พยางค์เหล่านี้นับว่าเกี่ยวข้องกับการขับร้องด้วยพยางค์เฉพาะ (ที่ไม่มีความหมาย) ทำหน้าที่เสมือนคำร้อง พยางค์เหล่านี้ไม่จัดว่าอยู่ในลักษณะออนโนมาโทเพีย ยังรวมไปถึงกรณีการออกเสียงชื่อโน้ตไปตามทำนองหรือเรียกว่า โน้ตพยางค์
(syllabic notation)  นับว่าไม่เป็นคำออนโนมาโทเพีย ดังเห็นได้จากโน้ตดนตรีในวัฒนธรรมต่าง ๆ เช่น ระบบ solfège ของดนตรีตะวันตก ประกอบด้วยพยางค์ do re mi fa so la ti (พยางค์ “do” ถูกเปลี่ยนมาจาก “ut” ในแบบดั้งเดิม เนื่องด้วยใช้ออกเสียงได้สะดวกกว่า) ระบบโน้ตพยางค์ของอินเดีย คือ sa ri ka ma pa dha ระบบพยางค์ดนตรีบาหลี อินโดนีเซียคือ ding dong dèng dung dang (ชื่อเสียงห้าเสียง) ซึ่งพยางค์เหล่านี้ไม่จัดว่าเป็นคำออนมาโทเพีย เนื่องจากเป็นพยางค์ที่สร้างขึ้นเพื่อใช้ออกเสียง  ที่มิได้เกิดจากการเลียนคุณลักษณะของเสียง [3]

รูปคำออนโนมาโทเพียถูกสร้างขึ้นด้วยการเลียนคุณลักษณะของเสียง จึงมีการสื่อถือรายละเอียดเกี่ยวกับคุณสมบัติความเป็นดนตรีต่าง ๆ ได้แก่ ความกระฉับกระเฉง (tempo), ความรู้สึกกระทบใจ (mood), ลักษณะเฉพาะ (character), รายละเอียดของวัสดุกำเนิดเสียง (detailed matter of tone production) และการกระทำต่อเสียงอย่างใดอย่างหนึ่ง (attack) เป้าหมายหลักเพื่อความเข้าใจในลักษณะเฉพาะของเสียงเพื่อหมายรู้และใช้สื่อสารด้วยภาษา [4] กล่าวโดยสรุปว่า คำที่อยู่ในหลักการของออนโนมาโทเพีย ใช้ในการระบุรายละเอียดของเสียงเชิงดนตรีที่มีคุณสมบัติทางสุนทรียะ (artistic properties) ทำให้สิ่งที่อธิบายได้ยากด้วยภาษาปกติ สามารถปรากฏให้เห็นเป็นประจักษ์และสื่อสารเป็นที่เข้าใจกันได้ สิ่งเหล่านี้เป็นสาระหลักในบทความนี้

เพื่อให้เห็นความแตกต่างของคำศัพท์ทั่วไปกับศัพท์ที่เป็นออนโนมาโทเพีย โดยศัพท์เป็นการบัญญัติขึ้นด้วยความสัมพันธ์กับประเภทภาษา คำหนึ่ง ๆ ย่อมแตกต่างกันในภาษาที่แตกต่างกันในการสื่อถึงสิ่งเดียวกัน ในขณะที่ภาษาออนโนมาโทเพียจะเป็นภาษาที่บัญญัติจากการเลียนเสียงอันเป็นที่มา ซึ่งหลายกรณีกลายเป็นคำเฉพาะ และปรับเปลี่ยนจนไกลจากต้นต่อของคำ ลักษณะการสร้างคำขึ้นจากระบบเสียงที่ถอดจากเสียงธรรมชาติ “ได้ยินอย่างไรก็เปล่งเสียงแบบนั้น” จึงขึ้นอยู่กับภาษาของผู้ถ่ายเสียงเป็นสำคัญ

พบว่ากระบวนการถอดเสียง (transcription) ธรรมชาติที่รับรู้ได้ด้วยโสตประสาทมาสู่เสียงพูดของมนุษย์นั้น ย่อมได้ผลของการเลียนเสียงที่มีประสิทธิภาพน้อยลงกว่าเสียงต้นทาง เนื่องด้วยภาษาพูดต้องผูกติดกับฐานกรณ์การเปล่งเสียง (articulator) ดังพบว่า ภาษาเป็นเหตุทำให้ภาษาออนโนมาโทเพีย ของแต่ละวัฒนธรรมแตกต่างกัน เช่น เสียงเห่าของสุนัขในประเทศทางยุโรปถูกถอดเป็นเสียง “วูฟ” ในขณะที่ภาษาไทยถอดเสียงเป็น “โห้ง” ทั้ง ๆ ที่เสียงของสุนัขไม่ต่างกัน มูลเหตุที่ทำให้การเปล่งเสียงออกมาแตกต่างกัน ผู้เขียนกำหนดเป็นสมมติฐานต่อปรากฏการณ์ศัพท์เลียนเสียงในดนตรีไทย ภายใต้ปัจจัย phonetic interference
ว่าด้วยความจำกัดด้วยฐานกรณ์การเปล่งเสียงของภาษาแม่ (mother tongue) [5] และความแตกต่างระหว่างการถอดเสียงธรรมชาติเป็นภาษาพูดนั้น ตามตัวอย่างที่ผ่านมาแล้วนั้น มีความเป็นไปได้ว่าหลักการทาง phonetic interference จะส่งผลต่อการเปล่งเสียงเลียนเสียงดนตรีอย่างไร

ในทางดนตรีได้ให้ความสนใจเกี่ยวกับแนวคิดของออนโนมาโทเพียในลักษณะ การเลียนเสียงธรรมชาติด้วยดนตรี (musical onomatopoeia) ยกตัวอย่างเสียงนกร้องเซ็งแซ่ในฤดูใบไม้ผลิในบทเพลง Four Seasonsของอัลโตริโอ วิวาลดิ (Antonio Vivaldi, 1678 - 1741) นำเสนอเสียงธรรมชาติตามฤดูกาลต่าง ๆ เช่น ฤดูใบไม้ผลิมีเสียงนกน้อยร้องเซ็งแซ่ นำเสนอด้วยทำนองของไวโอลิน 3 จำนวนแนวสอดประสานกัน เป็นต้น หรือแม้กระทั้งเพลงนกเขาขแมร์ และระบำนกเขามะราปี ของครูมนตรี ตราโมท (2443 - 2538) แสดงให้เห็นถึงความพยายามสร้างเสียงเลียนการขันคูของนกเขาจริง ๆ ในพยางค์ที่คุ้นหูได้แก่ “จู้ฮุกกรู” แต่อยู่ในรูปแบบของเสียงจากเครื่องดนตรีเป็นท่วงทำนองในบทเพลง

นอกจากสัณฐานของความเป็นออนโนมาโทเพียสื่อถึงสิ่งของที่มีรูปร่างรูปทรงแล้ว ในดนตรียังปรากฏการสื่อถึงภาวะและความเป็นนามธรรมที่ไม่มีรูปร่างรูปทรงได้อีกด้วย เช่น อารมณ์ความรู้สึก เสียงบรรยากาศ ภาวะความเป็นไปของสภาพอากาศ เป็นต้น ซึ่งงานดนตรีปรากฏถึงสิ่งเหล่านี้เป็นปกติ หรือถือว่าเป็นโปรแกรมมิวสิค (program music) “การสร้างภาพด้วยเสียง” [6] เหล่านี้เป็นการเกริ่นนำถึงความหมายคำสำคัญของประเด็นศึกษา เพื่อนำเข้าสู่ประเด็นเฉพาะคือ พยางค์หรือคำเลียนเสียงที่ปรากฏในศัพท์สังคีตของดนตรีไทย

สถานภาพความรู้เกี่ยวกับประเด็นคำเสียนเสียงในดนตรีได้ปรากฏเป็นประเด็นในการวิพากษ์ที่มา ของเครื่องดนตรีไทย ด้วยข้อสันนิษฐานว่าดนตรีไทยได้รับแบบแผนจากดนตรีอินเดียหลายประการ (กรมดำรงราชานุภาพ) ซึ่งเป็นประเด็นที่ทำให้เกิดข้อมูลโต้แย้งด้วยหลักฐานใหม่โดยนักวิชาการคนสำคัญ ได้แก่ ครูมนตรี ตราโมท ครูอุทิศ นาคสวัสดิ์ และนายธนิต อยูโพธิ์ และดูเหมือนว่าชื่อเครื่องดนตรีชิ้นต่าง ๆ ที่เรียกในปัจจุบันสะท้อนให้เห็นว่าชื่อเครื่องดนตรีไม่ได้ระบุที่มาเป็นส่วนใหญ่ และเป็นคำไทยแท้ตามลักษณะทางภาษา จึงนำไปสู่การนำเสนอข้อมูลเพื่อหักร้างข้อสรุปเดิม ชื่อเครื่องดนตรีเป็นภาษาไทยแท้นั้นมีรายละเอียดลึกเข้าไปถึงการสร้างคำที่อธิบายได้ด้วยหลักภาษาศาสตร์คือออนโนมาโทเพีย (onomatopoeia) แต่อย่างไรก็ตาม  ลักษณะคำเลียนเสียงได้ปรากฏในดนตรีไทยในส่วนการปฏิบัติเครื่องดนตรีเป็นจำนวนมาก และอยู่นอกการรวบรวมของสำนักราชบัณฑิตยสภา และมีความสำคัญในฐานะเครื่องมือสื่อสารในการสืบทอดดนตรี ยังไม่ปรากฏงานวิชาการทำการศึกษาประเด็นนี้

ประเด็นหลักที่ต้องการนำเสนอคือ “ศัพท์สังคีตเลียนเสียง”มุ่งศึกษาลักษณะเฉพาะของรูปคำที่แสดงถึงการเลียนเสียงของเครื่องดนตรีต่าง ๆ เพื่อสังเคราะห์สาระสำคัญที่ทำให้เข้าใจธรรมชาติของการสร้างศัพท์สังคีตที่มีลักษณะการเลียนเสียงสัมพันธ์กับเสียงจากเครื่องดนตรีต่าง ๆ  วิธีการศึกษาใช้การวิเคราะห์การสร้างคำ และคุณลักษณะของการเปล่งเสียง (articulation) ได้แก่การคัดเลือกใช้องค์ประกอบของคำ พยัญชนะ สระ และวรรณยุกต์ รวมถึงปรากฏการณ์ทางภาษาศาสตร์ (linguistics) และปรากฏการณ์ทางภาษาแง่อื่น ๆ ที่มีความจำเพาะ ร่วมกับหลักการทางเครื่องดนตรีวิทยา (organology) เกี่ยวกับวัสดุกำเนิดเสียง วิธีการบรรเลง สาระทฤษฎีดนตรีด้านองค์ประกอบดนตรี (musical element) เพื่อนำไปสู่ข้อสรุปทางไวยากรณ์ (syntax) อันเป็นภาพรวมของปรากฏการณ์ของเสียงสัมพันธ์กับคำ นำไปสู่การเข้าใจถึงกระบวนการคิดเกี่ยวกับเสียงดนตรี